भारतातील सर्वात आदरणीय आध्यात्मिक नेत्यांपैकी एक असलेल्या आचार्य श्री महाप्रज्ञा यांना आदरांजली म्हणून, भारत सरकारने जैन तेरापंथ धर्मसंघाचे १० वे प्रमुख आचार्य श्री महाप्रज्ञा यांच्या सन्मानार्थ १०० रुपयांचे स्मारक नाणे जारी करण्याची घोषणा केली आहे.
भारतीय अध्यात्म, तत्वज्ञान, साहित्य आणि मानवतावादातील त्यांच्या महत्त्वपूर्ण योगदानाच्या सन्मानार्थ, हे प्रतिष्ठित नाणे त्यांच्या १०५ व्या वाढदिवसानिमित्त जारी केले जाईल.
आचार्य श्री महाप्रज्ञा कोण होते?
जैन समुदायातील एक उत्तुंग व्यक्तिमत्व, आचार्य श्री महाप्रज्ञा यांचा जन्म १४ जून १९२० रोजी राजस्थानच्या झुंझुनू जिल्ह्यातील तुमकोर या छोट्याशा गावात नाथमल चौरडिया म्हणून झाला.
तरुण वयातच मुनी म्हणून दीक्षा घेतल्यानंतर त्यांना मुनी नाथमल म्हणून ओळखले जाऊ लागले. बिकानेरमधील गंगाशहर येथील तेरापंथ संप्रदायाचे नववे प्रमुख आचार्य तुलसी यांनी त्यांच्या प्रगल्भ आध्यात्मिक अंतर्दृष्टी आणि ज्ञानासाठी त्यांना “महाप्रज्ञा” असे नाव दिले, ज्याचा अर्थ “महान ज्ञान” असा होतो.
आचार्य तुलसीनंतर आणि लाखो लोकांना शिकवल्यानंतर ते जैन तेरापंथ धर्मसंघाचे १० वे आचार्य झाले. आचार्य महाप्रज्ञा हे तत्वज्ञानी, संत, योगी, लेखक, वक्ता आणि कवी होते ज्यांनी केवळ जैन समुदायालाच नव्हे तर सर्व धर्मातील आध्यात्मिक साधकांना प्रेरणा दिली. अहिंसा, आत्म-नियंत्रण, प्रेक्षा ध्यान आणि नैतिक जीवन हे त्यांच्या शिक्षणाचे विषय होते.
सेवा आणि आध्यात्मिक जागृतीसाठी समर्पित जीवन
आचार्य महाप्रज्ञा यांनी अहिंसा (अहिंसा), अनेकांतवाद (बहुलवाद) आणि जीवन विज्ञान (जीवनाचे विज्ञान) यांना प्रोत्साहन देण्यासाठी आपले जीवन समर्पित केले.
जैन परंपरेत रुजलेली प्रेक्षा ध्यान ही एक शक्तिशाली ध्यान तंत्र आहे, जी त्यांच्या विकास आणि प्रसाराचे श्रेय जाते. त्यांनी अध्यात्म आणि तत्वज्ञानापासून अर्थशास्त्र आणि राजकारणापर्यंत ३०० हून अधिक पुस्तके लिहिली.
जैन धर्मावरील त्यांच्या प्रभावाव्यतिरिक्त, त्यांनी नैतिक नेतृत्व आणि राष्ट्रीय एकात्मतेला देखील प्रोत्साहन दिले आणि विविध धर्मांमधील संवादांमध्ये भाग घेतला.
आचार्य महाप्रज्ञा आंतरराष्ट्रीय शाळा आणि बिकानेरमधील महाप्रज्ञा बोन मॅरो सेंटर हे त्यांच्या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या अनेक संस्था, शाळा आणि रस्त्यांपैकी दोन आहेत.
१०० रुपयांचे चांदीचे नाणे – जैन समुदायासाठी अभिमानाचे प्रतीक
१०० रुपयांचे स्मारक नाणे जारी करण्याचा सरकारचा निर्णय हा आचार्य महाप्रज्ञा यांच्या वारशाची राष्ट्रीय ओळख आहे. तेरापंथ धर्मसंघाशी संबंधित नाण्यांचे तज्ज्ञ आणि प्रसिद्ध नाणे संग्राहक सुधीर लुनावत यांच्या मते, हे नाणे आहे:
| शुद्ध चांदीपासून बनलेले |
| ४० ग्रॅम वजन |
| ४४ मिमी व्यासाचे माप |
| मुंबई टांकसाळीत तयार केलेले |
| अंदाजे बाजार मूल्य: ₹८,००० |
तेरापंथाचे विद्यमान आचार्य आचार्य श्री महाश्रमण यांच्या उपस्थितीत अहमदाबादमध्ये हे नाणे औपचारिकरित्या प्रकाशित केले जाईल. अर्थ मंत्रालयाने २४ जुलै २०२५ रोजी राजपत्र अधिसूचना जारी केली, ज्यामध्ये या सन्मानाची अधिकृत पुष्टी झाली.
कोलकाताच्या अथक प्रयत्नांमुळे दिवा जैन (बैंगानी) यांच्या स्मृतिदिनी या स्मारक नाण्याचे प्रकाशन शक्य झाले.
“आपल्या प्रिय आचार्य महाप्रज्ञानिमित्त प्रकाशित होणारे हे नाणे संपूर्ण जैन समुदायासाठी अभिमानाचा आणि गौरवाचा क्षण आहे,” असे तिने आनंद व्यक्त करताना म्हटले.
नाण्याची रचना आणि वैशिष्ट्ये
या नाण्यावर दोन्ही बाजूंना सुंदर प्रतीकात्मक आणि मजकूर असलेले घटक असतील:
| पुढील बाजू (समोर): | आचार्य श्री महाप्रज्ञा यांचे चित्र |
| शिलालेख:वर (हिंदीमध्ये): | “आचार्य श्री महाप्रज्ञा १०५वीं जयंती” |
| तळाशी (इंग्रजीमध्ये): | “105th Birth Anniversary of Acharya Sri Mahapragya” |
| डावीकडे: | जन्म वर्ष – १९२० |
| उजवीकडे: | मृत्यु वर्ष – २०१० |
| तळाशी: | प्रकाशन वर्ष – २०२५ |
| मागील बाजू (उलट): | अशोक स्तंभाचे प्रतीक |
| चिन्हाच्या खाली: | भारतीय रुपयाचे चिन्ह असलेले ₹१०० |
| बाजूंना मजकूर: | “भारत” (भारत) आणि “भारत” |
हे विशेष आवृत्तीचे नाणे केवळ संग्रहणीय नसून आध्यात्मिक वारसा आणि राष्ट्रीय अभिमानाचे प्रतीक आहे.
एका शाश्वत वारशाला कायमची श्रद्धांजली
भारत सरकारने १०० रुपयांचे स्मारक नाणे जारी करणे ही आचार्य श्री महाप्रज्ञा यांच्या कालातीत ज्ञान आणि मानवतावादी कार्याला एक शक्तिशाली श्रद्धांजली आहे.
आजच्या समाजात, ध्यान, शांती आणि नैतिक जीवन यावरील त्यांच्या शिकवणींचा खोलवर प्रभाव पडत आहे. हे नाणे केवळ आध्यात्मिक महापुरुषांच्या १०५ व्या वाढदिवसाचेच नव्हे तर त्यांच्या व्यापक जैन वारशाचेही स्मरण करते, जे आध्यात्मिक विविधता आणि सांस्कृतिक आदरासाठी भारताच्या दीर्घकालीन वचनबद्धतेवर प्रकाश टाकते.